Авантуристичката приказна на градот-востаник
Ние, вашите вечни комшии, пријатели и познајници от хубавото Крушево и неговите китни села, без разлика на вера, народност, пол и убежденија, не можејќи веќе да трпиме тиранијата..... Со ваков космополитски наратив, искажувајќи длабока почит кон заедничкиот соживот и различностите на локалната заедница, започнува Крушевскиот Манифест напишан пред скоро 120 години од страна на востаничката власт на првата балканска република - Крушевската Република. Поради заедничкото секојдневие и меѓусебното влијание на македонците и власите, Крушево уште од првата половина на 19 век бил билингвистички град каде што истовремено се зборувало на влашки и македонски, бидејќи секој од двата најголеми етникуми одлично го владеел јазикот на другиот. Се чини дека уште тогаш взаемната традиција на меѓусебна почит и урбаниот дух го предодредиле Крушево да стане една од најпрепознатливите туристички дестинации во Македонија денес.... Крушево лежи на западниот планински раб на Пелагониската Котлина, во изворишниот дел на Крушевска Река која го дели градот на два дела. Поради карактеристичната рељефна морфопластика, Крушево претставува планински град кој има просечна надморска височина од 1,250 метри па затоа и го носи епитетот - највисокиот град на Балканскиот Полуостров. Препознатлива слика за градот е тоа што куќите во Крушево се поставени амфитеатрално, главно поради карактеристиките на околниот терен. Местоположбата на Крушево е исклучително специфична за живеење, особено во минатото кога технолошкиот напредок бил скромен. Но, денес таа е идеално погодна за практикување на туризам во сите годишни сезони.
Настанокот и развојот на градот Крушево следат нетипично сценарио за македонскиот контекст. Споредено со другите градови во земјата, Крушево како населба се формира релативно подоцна, најпрво како мезра, село, во состав на имотот на Хусеин Бег во XV век, а прераснува во град по речиси еден век, за што постои запис во Слепчанскиот Кодик на манастирските калуѓери од 1,544 година. Крушево, како развиена и организирана градска населба се етаблира кон крајот на XVIII век и почетокот на XIX век. Во формирањето на градската населба веројатно најзначаен настан е доселувањето на Власите од Москополе и неговата околина од 1,769 до 1,788 година кои при доаѓањето во градот го основале познатото Влашкото Маало. Во почетокот на XIX век во периодот од 1,812 до 1,821 година се доселила и втора група Власи, со потекло на живеење од подножјето на планината Грамос која основала ново маало, наречено Струнга. Власите од Грамос имале традиција на сточари, па во градот го развиле сточарството. Во исто време, од Јужна Албанија во Крушево доаѓа и група православни Албанци кои лево и десно од Крушевска Река го основале Арнаутското Маало. Паралелно со овие процеси, од околните села се доселуваат и голем број Македонци-сточари од мијачките села Галичник, Лазарополе, Тресонче, Гари, кои го основаат Мијачкото Маало. Претставувајќи еден амалгам од народи, знаења, вештини и традиции, Крушево доживува огромна експанзија во доцниот XIX век и веќе во 1,883 година во него како занаетчиски и трговски центар, живееле околу 12.000 жители. Подемот на економијата влијаел позитивно и на локалната заедница, така што во првата половина на XIX век, Крушево добива карактер на градска, урбана заедница. Поради слабата безбедност пред крајот на турското владеење, христијанското население од околните села, во текот на XIX век континуирано се населувало во Крушево, значително зголемувајќи го бројот на населението во тогаш веќе формираниот град. За време на Илинденското востание, градот е херојски ослободен на 2 август 1903 година и тука е формирана Крушевската Република во чии рамки била избрана привремена влада од шест члена и народно собрание со 60 делегати. При формриањето на двете тела на Републиката голема важност била дадена на принципот во народната власт подеднакво да бидат претставени сите етникуми и религии кои егзистирале на територијата на градот и околните села. Иако релативно кратка по своето времетраење, Крушевската Република испратила силни демократски пораки до тогашниот развиен свет, пораки кои денес претставуваат основни вредности врз кои се темели современата цивилизација.
Браќа земљаци и мили комшии!
Денес, во средиштето на Крушево се слеваат стрмните маалски сокаци кои се преплетуваат обидувајќи се да го следат околниот терен но и непишаните правила на старите урбани агломерации. Чаршијата на Крушево е составена од мали занаетчиски и трговски дуќани, наредени еден до друг и таа сè уште се чини дека е најживописниот дел од градот на кој се надоврзуваат маалата, место каде сѐ се случува, центар каде се вреднува и прераскажува секојдневниот живот на градот. Од некогашната надалеку прочуена крушевска чаршија, денес на времето сеуште му пркосат само уште мал број од старите занаети: калајџија, кујунџија, казанџија, чевлар, златар, бочвар, пекар.......
За добронамерниците во градот, историската приказна на Крушево е зачувана и достојно презентирана низ споменикот Македониум, локалитетот Мечкин Камен, Музејот на Илинденското востание и Крушевската Република, Музејот на Народно-ослободителната војна, а од поново време сведочејќи за културното наследство на градот тука се и Спомен-куќата на Тоше Проески и Галеријата на академикот - сликар Никола Матриновски, сместена во вонвременски убав репрезентативен примерок на крушевската архитектура - родната куќа на авторот, која тој му ја оставил на градот како подарок но и аманет.
Природите убавини на Крушево се нарација сама за себе. Посебни а ненаметливи, само го надополнуваат антропогениот шмек на градот. Околу Крушево, како бедем се издига познатата Крушевска корија составена од букова и дабова шума, природна вегетација, но и засадена борова шума, создавајќи идеални предели и амбиент за адреналински спортови 365 дена во годината: планинарење, планинско трчање, велосипедизам, параглајдинг, 4x4 авантури.... Според тврдењата на професионалците од спортовите во воздух, природата во Крушево ги создава најдобрите услови за практикување на неколку адреналински дисциплини, кои во комерцијална форма доживуваат завидна експанзија на мапата на туристичката побарувачка. Неслучајно, на падините околу Крушево секоја година најдоброто што го знаат и умеат го покажуваат најголемите имиња од параглајдингот и змејарството учествувајќи на светски, европски или државни првенства. Со правилен и систематски пристап, овие потенцијали на градот полека но сигурно веќе се склопуваат во убава туриситичка приказна која е препознаена од странските гости а на која и претстои предизвик да стане уште подопадлива за домашните туристи.
Со скијачките терени на Бушова Планина подигнати на 1.200 и 1.400 метри, опремени со ски-лифтови, жичара и систем за вештачки снег како и со десетиците километри патеки за велосипедизам, планинско трчање и планинарење, автомобилските рели трки, јавањето на коњи, возењето џипови или пак можноста за качување на вештачка карпа, Крушево го привлекува вниманието на професионални љубители на адреналинските спортови и зимските авантури но и на рекреативците и вообичаените хедонисти. Адреналинот на оние што од воздух или на две тркала уживаат во прекрасните пејсажи на Пелагонија не е ништо поголем од оние кои на крушевските трпези уживаат во “земните” задоволства - богатата традиционална крушевска трпеза исполнета со пити, амалјии, чомлек и бакрданик со кисело млеко, слатко и мармалад од крушевски малини и капини, крушевски мед и се разбира, надалеку познатиот крушевски локум.
Автор на текстот и правата за користење на фотографиите се на Рубин Николоски/ Touring Macedonia. Рубин е дел од групата учесници (новинари, блогери, инфлуенсери на социјални медиуми, претставници од туристичкиот сектор) на онлајн обуката за пишување патеписи и промотивни текстови за туризам. Обуката беше организирана од Швајцарската програма ИМЕ во соработка со Алекс Цревар, новинар и уредник и е редовен дописник за The New York Times, National Geographic Travel, Lonely Planet и Adventure Cyclist magazine.
