"Nëse Stambolli digjet, Dibra do të ndërtojë atë"
Ekzistonte kjo thënie gjatë Perandorisë Osmane, kur Dibra ishte e njohur si qytet i ndërtimit, mjeshtër e mëdhenj dhe të shkathët. Mjeshtrit Dibran të ndërtimit, veçanërisht atyre që përpunohen gurët, ishin gjithashtu të famshëm në Lindjen e Mesme.
Dibra është një vendbanim qytet në terrenin e Dibrës nga Korchin Mountain, ajo është e vendosur në kufi të Republikës së Maqedonisë drejt Republikës së Shqipërisë. Ajo mbulon pjesën jugore të luginës së Dibrës. Lidhja e saj e trafikut në Gostivar është përgjatë Luginës së Radika, me luginën e Ohrit dhe Strugës përgjatë luginës së lumit Drin Crni dhe ka edhe një rrugë që lidh këtë qytet me Shqipërinë.
Dibra
Në gjysmën e dytë të shekullit të XIX u bë qendër sanxhaku. Në fund të shekullit të XIX numëronte 12.000 banorë. Në vitin 1900 numëronte 15. 000 banorë me kombësi të ndryshme. Para fillimit të luftërave Ballkanike në qytet jetonin rreth 18. 000 banorë. Pas luftërave Ballkanike, Luftës së Parë Botërore dhe në periudhën midis dy luftërave botërore një pjesë e madhe e banorëve myslimanë u shpërngulën në Turqi, kështu që numri i banorëve ra ndjeshëm. Pas Luftës së dytë botërore numri i popullsisë në Dibër filloi të rritet dhe zhvillimi ekonomik gradualisht rritet.
Nga viti 1948 deri 1994 popullsia rritej vazhdimisht, ndërsa rritja më e madhe e saj është regjistruar në periudhën midis viteve 1971 dhe 1981, si rezultat i shpërnguljeve fshat-qytet dhe rritjes natyrore të popullsisë. Sot qyteti numëron rreth 15.000 banorë dhe ka rolin e një qendre funksionale për rrethinën e tij, me zhvillim të dobët të veprimtarive dytësore.
Liqeni i Dibrës
Rrethina e liqenit është një pikturë e mrekullueshme, e plotësuar me shumë objekte përreth mjedisit të saj. Liqeni i Dibrës, i njohur si akumulacioni Shpilje, është ngritur mbi lumin Drin i Zi në afërsi të kufirit Maqedono-Shqiptar. Shtrihet në shpatet e lumenjve Drin i Zi dhe Radika. Akumulacioni është mbushur me ujë në vitin 1969 dhe përfshin një sipërfaqe prej 13,2 km², me vëllim të dobishëm prej 70x106 m³. Liqeni ka digë dheu me zhavorr dhe esencë balte. Funksioni i tij është për prodhim të energjisë elektrike dhe ujitje. Ai ka 13 kilometra gjatësi përgjatë luginës së Drinit të Zi dhe 8 kilometra gjatësi përgjatë luginës të lumit Radika, rrethinën e liqenit e plotëson qyteti i Dibrës, banjat Kosovrasti dhe Banjishte, manastiri në Rajçica dhe majat e maleve përreth. Liqeni është bërë tërheqës për qëllime sportive-rekreative dhe turistike
Banjat e Dibrës (Kosovrasti dhe Banjishte)
Banja Kosovrasti gjendet në ultësirën e malit Krçin, pranë lumit Radika dhe në afërsi të qytetit të Dibrës. Burimi ka kapacitet rreth 60 l/sek. Temperatura e ujit është 48²C dhe përmban squfur dhe sulfur me nivel të lartë të radioaktivitetit dhe prani të baktereve sulfurike dhe algave të përshtatshme për shërim dhe qëllime shkencore (në foto). Uji me karakteristika të tilla përdoret për shërimin e tensionit të lartë të gjakut, sëmundjet reumatike, diabetin, sëmundjet e lëkurës, infeksionet në organet e frymëmarrjes.
Banja Banjishte gjendet në ultësirën e malit Krçin, në pjesën veriperëndimore të Dibrës. Burimet kanë kapacitet prej 100 litra në sekondë dhe temperatura e ujit është 38-48²C. Uji ka të njëjtat karakteristika si uji i Banjës Kosovrasti. Ka lokacion mjaft të përshtatshëm në një lartësi prej 650 metra mbi nivelin e detit. Të dyja banjat kanë objekte akomodimi.
Hunkar Mosque
Manastiri Shën Gjorgji (George) Fituesi (shekulli i 11-të)
Veçantia e mitrave të punuara në manastirin e Rajçicës qëndron në sekretin e stilit dhe qëndisjes bizantine, që murgeshat e zbatojnë si traditë. Manastiri gjendet në fshatin Rajçica, tre kilometra larg Dibrës. Konakët e manastirit janë ndërtuar në vitin 1835, ndërsa kisha është pikturuar në periudhën midis viteve 1840 dhe 1852. Në të ruhet një pjesë e kryqit të Krishtit dhe një pjesë e eshtrave të Shën Gjorgji Fitimtarit. Në konakët e manastirit ka vend për rreth njëqind mysafirë të cilët, krahas paqes shpirtërore, mund të njohin dhe ndiejnë jetën e murgeshave, duke filluar nga ushqimi e deri tek zakonet e tyre religjioze. Në kompleksin e manastirit ka disa punëtori, në të cilat murgeshat me përkushtim dhe në mënyrë pedante punojnë mitra (kapele dekorative që peshkopët veshin gjatë meshës), ikona, rruzare, dhe sende të tjera kishtare. Mitrat e punuara këtu janë shumë cilësore dhe janë shumë të kërkuara nga peshkopët. Nga viti 2003, murgeshat kanë punuar mbi 270 mitra unike, që mbahen nga dinjitarët e kishave ortodokse të Maqedonisë – Kryepeshkopata e Ohrit, si dhe në kishat ortodokse të Amerikës, Afrikës, Rusisë, Greqisë, Ukrainës, Bullgarisë, Rumanisë, Serbisë, Malit të Zi.
Ski-qendra Mavrovë
Shtatë ski-ashensorë për kryqëzim nëpër shtigjet e gjera me dëborë. Shtigjet me dëborë në malin Bistra ofrojnë kënaqësi të veçantë në ditët e dimrit për adhuruesit e skijimit, por edhe shëtitje të këndshme në natyrë. Në Bistra gjendet një qendër e madhe skijimi. Ski qendra në Mavrovë, bashkë me kompleksin e hotelit, gjendet drejtpërdrejt mbi fshatin Mavrovë në bregun e akumulacionit të Mavrovës, në shpatet e Malit Bistra.
Në një lartësi relative rreth 800 metra ndodhen teleferikët dhe ski-ashensorët, të cilët i bëjnë terrenet e Bistrës një destinacion tërheqës dimëror për skiatorët dhe vizitorët. Shtigjet e mirë-rregulluara janë kënaqësi e vërtetë për adhuruesit e sporteve të bardha, të cilat nëpërmjet kullotave malore dhe nëpërmjet pyllit të mrekullueshëm me ah zgjaten deri në afërsi të vendbanimit dhe liqenit.
Ikonostrasi i Shën Jovan Bigorski
Manastiri është gjerësisht i njohur për ikonostasin e tij, vepër e Petre Filipovski – Gargata nga fshati Gari, vëllait të tij Marko Filipov, Makarij Frçkoski nga Galiçnik dhe Avram Diçov me djemtë e tij. Ikonostasi është gdhendur në periudhën midis viteve 1829 dhe 1835. Është i punuar me gdhendje të cekët dhe të thellë. Ky është një nga ikonostaset më të bukura të manastireve në Maqedoni bashkë me ikonostasin e kishës Shën Spas në Shkup.
Ikonostasi i gdhendur është i pasur me ornamente të florës dhe faunës. Ka figura të shkëlqyera me skena biblike, por edhe një pasuri me shpendë, engjëj, veshulë rrushi dhe degë të hardhive. Në skenën e Prerjes së kokës të Shën Jovan Pagëzorit, është paraqitur një grua me kostum popullor nga rajoni i Miakëve. Në kujtimin e gjeneratave, dru-gdhendësit kanë gdhendur fytyrat e tyre në ikonostas.
LIQENI I MAVROVËS - PERLA E PARKUT KOMBËTAR
BUKURI MBRESËLËNËSE
Diga e dheut në Liqenin e Mavrovës është ndërtuar në vitin 1952, në fillim të pjesës me gryka të Lumit të Mavrovës, ose në daljen e Fushës së Mavrovës. Përfshin një sipërfaqe prej 13,7 km², me vëllim prej 274,5x106 m³. Funksioni i akumulacionit është për prodhimin e energjisë elektrike dhe ujitjen e Fushës së Pollogut.
Edhe pse artificial, Liqeni i Mavrovës është thurur në mënyrë perfekte me natyrën dhe magjeps me bukurinë e vet, sidomos kur shihet nga terrenet e skijimit nga Bistra. Pranë tij gjenden shumë lagje-fundjavore, hotele dhe vendpushime. Krahas peshkimit, në liqen ofrohen mundësi për kampim dhe shëtitje. Pranë Liqenit të Mavrovës gjendet rezervat për kafshë të egra të mëdha, etno-fshati Galiçnik dhe Mali i Mrekullueshëm i Bistrës. Pranë liqenit kalon rrugë e asfaltuar e mirë-mbajtur, e cila mund të shfrytëzohet si një rotator e gjithë pjesës së Mavrovës nga parku kombëtar, të shikohen terrenet e bukura të skijimit dhe të vizitohen objektet e shumta turistike.
MANIFESTIME
KOLONIA E ARTIT TË GALIÇNIKUT
Gusht, Galiçnik
Pas kolonisë të parë të organizuar në vitin 1990, kjo punëtori kreative u pajis me cilësinë dhe orientimin bashkëkohor. Kolonia e Artit të Galiçnikut është një nga më të rrallat që mbështet artistët të cilët punojnë me mediumet “jo-klasike”, të tilla si: fotografia, grafika digjitale, foto-instalimi, pajisjet digjitale. Në Galiçnik kanë punuar artistë nga Maqedonia, Serbia, Bullgaria, Greqia, Shqipëria, Romania, Britania e Madhe, Japonia, Italia, Hungaria dhe Gjermania. Veprat artistike në çdo dy vjet tregohen në ekspozita përkatëse.
TAKIME TË BARRINJVE
Korrik, Galiçnik
Konkursi i barinjve për qethjen dhe mjeljen më të shpejtë të deleve mbahet çdo vit para ditës së Shën Pjetrit. Përveç konkurseve për qethjen dhe mjeljen e deleve, ka dhe ndeshje të pehlivanëve, ekspozitë dhe degustim të djathërave dhe vlerësimi i tyre. Ngjarja është pasuruar me pjesëmarrje të shumë grupeve folklorike nga Maqedonia, të cilat i përkasin kombësive të ndryshme. Manifestimi mbahet në bulmetoren Vardar.
MEMORIALI I SKIJIMIT NË MAVROVË
Janar, Mavrovë
Memoriali i skijimit në Mavrovë është manifestim sportiv dimëror i cili mbahet në shpatet e malit Bistra, në rrugën “Mirna Dolina” në Mavrovë. Tradicionalisht, memoriali i Mavrovës është konkurs ndërkombëtar në skijimin nordik. Gara nordike mbahen edhe në Krushevë. Ky konkurs sportiv ka traditë të gjatë dhe mbahet për nder të ngjarjes tragjike e vitit 1957, kur në ortekët e dëborës humbën jetën 52 veta: punëtorë të cilët punonin në ndërtimin e sistemit hidroenergjetik të Mavrovës, roje kufitare dhe banorë vendas.